Թալեաթի ահաբեկումը, Սողոմոնի բառերով...

…«Եւ այսօր, ահաւասի՛կ, իմ անկշռելի բարկութիւնս իր բոլոր հուրերը վառեց…
Որովհետեւ Ե՛ս եմ, Ե՛ս եմ, Ե՛ս եմ,
իմ անունս է Պայքար եւ Վախճանս Յաղթանակ»
(Սիամանթօ, «Դարերու վրէժ»)

Սողոմոն Թեհլիրեան, Մարտ 15, 1921ին, Պերլինի մէջ, իր ատրճանակը ուղղեց Թալեաթին՝ զգետնելով զայն միա՛յն մէկ փամփուշտով: Խօսքը տանք (յապաւումներով) ինքնին Թեհլիրեանին, «Վերյիշումներ» (Մինախորեան Վահան, «Յուսաբեր», Գահիրէ, 1956) ինքնակենսագրական գիրքէն առնուած, իր բառերով նկարագրելով այն ճակատագրական վայրկեանները եւ իր ներքին ապրումները.-

«Առաւօտը սովորականից շուտ ելայ. արեւի շաղերը արդէն հասել էին դիմացի շէնքի պատուհանին: Հազիւ էի աւարտել թէյս եւ ուզում էի բազկաթոռը մօտեցնել պատուհանի եզրին՝ երբ յանկարծ դիմացի շէնքի պատշգամում տեսայ Թալեաթին: Քարացայ. նա՞ էր արդեօք: Այո'...Նա մէկ երկու քայլ առաջ անցաւ, ուշադիր զննեց մայթը՝ նախ վեր, ապա վար, ու կարծես ինչ մտքերի ծանրութեան տակ՝ գլուխը կախեց: Ըստ երեւոյթին թեթեւ չէր կեանքը, գործած անպատում ոճրից յետոյ: Յամենայն դէպս, թէեւ անցել էր հինգ վեց տարի, բայց վախը անբաժան էր մնացել նրանից: Իր լայն ուսերին կրում էր երկու հրապարակային մահավճիռներ. Պոլսոյ պատերազմական ատեանի եւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան: Առաջինը նրա համար, հաւանաբար ունէր բարոյական նշանակութիւն. փոխանակ վեր հանելու իր «ազգանուէր» մեծ գործը, հարազատ երկրի մէջ հարազատները դատապարտում էին նրան մահուան, իբրեւ սովորական ոճրագործի: Բայց ժամանակը կարող էր այդ «թիւրիմացութիւնը» պարզել. ապագայ սերունդները կը հասկնային կատարած գործի արժէքը, եթէ... եթէ չլինէր Հ. Յ. Դաշնակցութեան դատավճիռը: Այնուամենայնիւ, չկարողացաւ այդ կուսակցութեան բոլոր ղեկավարներին բնաջնջել: Բայց ո՞վ մնաց իր ճանաչածներից: Փաստօրէն մէկ հոգի Գարեգին Փաստրմաճեանը: Չէ՞ր յիշում արդեօք իր վերջին զրոյցը նրա հետ...Լծակի պէս հաստ դաստակը վեր տարաւ, ձեռքով ճակատը շփեց, ներս մտաւ: Նայեցի ժամացոյցին, տաս էր, Ուհլանտ գնալու իր սովորական ժամը: Զէնքը առի վրաս, պատրաստ դուրս գալու: Յանկարծ նա յայտնուեց դրան մօտ ու փղի պէս ծանրօրէն սկսեց վար իջնել: Երբ դուրս ելայ փողոց, դիմացի մայթով արդէն բռնել էր Ուհլանտի ուղին: Սառը դատողութիւնը ինձ ասում էր, որ այս անգամ անկարող պիտի լինի ազատուել ձեռիցս, բայց եւ յուզումը բազմալեզու աղաղակներով փոթորկում էր ինձ:

«Հասի'ր, վազի'ր. անցի'ր միւս մայթը, ու շեղակի կռնակից, մէջքի'ն, գլխի'ն, շո'ւտ, անցի'ր փողոցը» ...Մայթից իջայ փողոց՝ յետեւը անցնելու համար, բայց յանկարծ մի բան յետ մղեց ինձ. հազար անգամ պարզուած բացորոշ բանը այդ պահին մէկէնիմէկ կասկածելի թուաց. նա՞ է արդեօք...»։ Անցի'ր դիմացը, դիմա'ցը, դիմա'ցը, ուղղակի ճակատի'ն, շո'ւտ, շո'ւտ, շո'ւտ, վազի՜ր...Դիմացի մայթով հաւասարուեցի նրան, արագ քայլերով բաւական յառաջացայ. անցայ նոյն մայթը, ուսկից գնում էր նա: Յետ դարձայ: Մօտենում էինք իրար: Նա գալիս էր ճեմելու ձեւով՝ ձեռնափայտ անփութ ճօճելով: Մի կարճ տարածութիւն մնացած՝ զարմանալի անդորրութիւն համակեց էութիւնս: Հաւասարուելու վրայ Թալեաթը շեշտակի նայեց ինձ. աչքերի մէջ առկայծեց մահուան սարսուռը: Վերջին քայլը բեկուեց. մի քիչ թեքուեց որ խուսափի, բայց զէնքը դուրս քաշելս ու գլխին պարպելս մէկ եղաւ...Թալեաթը հարուածից կարծես ցցուեց ու մի ակնթարթ հզօր մարմինը պրկուեց ձիգ, բայց երերուն. ապա՝ սղոցուած կաղնու բունի պէս երեսի վրայ տապալուեց թնդիւնով... Բնաւ չէի կարող երեւակայել, որ այդպիսի դիւրութեամբ գետին պիտի փռուի գազանը: Մի վայրկեան մղում ունեցայ բոլոր գնդակները պարպելու մէջքին, բայց փոխանակ կրակելու, ատրճանակս նետեցի: Սեւ, թանձր արիւնը վայրկեանապէս լճացաւ Թալեաթի գլխի շուրջ. կարծես ջարդուած անօթից մազութ էր դուրս թափում... Բայց լճացող արիւնը կարծես դիւթել էր ինձ: ...Մայթի վրայ նոյն դիրքում ընկած էր հրէշը: ...Համակուած էի հոգեկան այնպիսի մի ներքին գոհունակութեամբ, որի նմանը չէի ապրել երբեք: Արճիճի պէս վրաս ծանրացած տեւական մղձաւանջը չքացել էր յանկարծ: Ամէն բան փոխուել էր կարծես. կաշկանդուած հոգիս ազատ ու լայնարձակ թռչում էր. կարծեսէութեամբ ձերբազատուած՝ մտքերս շրջան էին անում աշխարհի բոլոր ծանօթ անկիւններում:

Ստորեւ՝ Ա.Մ.Ն.ի «Սողոմոն Թեհլիրեանի պաշտպանութեան յանձնախումբ»ի դատավարութեան համար դրամահաւաքի կոչ-յայտարարութենէն հատուածներ.- «...ձեռնարկ մըն է այս՝ որուն ի նպաստ աշխարհիս ամէն անկիւններուն մէջ բնակող, եւ իր երակներուն մէջ հայ արիւնը կրող ամէն անձի քով՝ սիրտ մը կը տրոփէ, հեւք մը կը բարձրանայ, աղաղակ մը կը թռի: «Մարդասպան հրէշը ինկած է դիտապաստ, հայ կտրիճին վրէժխնդիր գնդակէն... Ահա' աւետիսը, որով կ’ողջագուրուին այս պահուս հայ տխրամած հորիզոններուն բնակիչները, նոր ոգիով խրախուսուած: Վրէ՜ժը, սրբազան վրէժն էր որ յագեցաւ...: Ո՞վ է այն փառապանծ հոգին, որ ժողվէր մի առ մի անյագ վրէժի բոցերը՝ հայ տառապած այլ վրիժածարաւ հոգիներէն ի մի փնջէր զանոնք եւ մէկ հարուածով՝ շանթէր գարշելի գոյութիւնը հանուր ցեղին դահիճին: Սողոմոն Թեհլիրեանն էր ան: Փառք իր անունին ու իրեն ծնունդ տուող ցեղին: Եւ մէկ գնդակով, այո', միայն մէկ հարուածով, իբրեւ խորհրդանիշ մը վրէժի սրբազան զգացումովը միացած իր ազգին, գետին տապալեց մարդասպան ճիւաղը: Ու կեցած անոր զզուելի դիակին վրայ, ճակատը վեհօրէն վեր բռնած եւ յաղթական, ու աչքերուն մէջէն՝ ուրկէ ցեղին յագեցած վրէժին հուրը կը պոռթկար, իր ձեռքով ցոյց տուաւ արիւնշաղախ սատակը, եւ պոռաց աշխարհի երեսին՝ Ահա' ցեղիս ոճրագործը:Յարգելի ու ազնիւ հայրենակից, այժմ, թուրքն ու գերմանը միացած, կ'ուզեն դատապարտել ազգային հերոսը, ցեղն ամբողջ պարտք մը ունի, հաճոյքն ունի փրկելու այն կտրիճը, որ տարաւ մեր վրէժը»...: